Ο αδιευκρίνιστος ψυχισμός των πρωταγωνιστών των φιλμ νουάρ εγείρει ακόμα ενστάσεις όσον αφορά το ποιόν τους, δίχως να τους αφαιρεί τίποτα από την απόκοσμα νατουραλιστική υπόστασή τους.
Το τραγικό παράδειγμα της Γκλόρια Σουάνσον που απέδωσε σπαρακτικά και με αποστομωτική παραστατικότητα το ρόλο της Νόρμα Ντέσμοντ, μιας ξεπεσμένης σταρ του βωβού κινηματογράφου, βυθισμένης στην κατάθλιψη και μανιωδώς προσκολλημένης στις σκονισμένες δόξες ενός παρελθόντος που έχει περάσει ανεπιστρεπτί, αποτελεί θεμελιώδες δείγμα χαρακτήρα, το οποίο σε διάφορες παραλλαγές κάνει συχνά την εμφάνισή του στα φιλμ νουάρ.
Οι ήρωες αυτού του ιδιότυπου κινηματογραφικού είδους, του οποίου ο ορισμός παραμένει δυσπρόσιτος ερμηνευτικά, παρουσιάζονται αποξενωμένοι, απελπισμένοι, καταφρονεμένοι και συχνά με παραβατικές τάσεις. Μοιάζουν να βρίσκονται σε αδιέξοδα, περιχαρακωμένοι από αόρατους εχθρούς ή ανυπέρβλητα εμπόδια, ριγμένοι στα βάραθρα της απόγνωσης αφού οι επιλογές τους έχουν στερέψει και το δικαίωμα σε μια ζωή που οραματίστηκαν έχει εκλείψει οριστικά.
Έτσι, καταφεύγουν στην εξαπάτηση, συμμετέχουν σε παρανομίες, υποτάσσουν εαυτούς στις πιο ενστικτώδεις ανάγκες και δέχονται να παραστρατήσουν οικειοθελώς, αφού έχουν σχηματίσει την εντύπωση πως η απόδραση από την παρούσα κατάσταση κρίνεται επιβεβλημένη, ώστε να διασωθούν και να υλοποιήσουν τους στόχους τους. Βασανισμένες ψυχές, δηλαδή, οι οποίες υποκύπτουν αυθόρμητα στην απόκλιση από το συνετό, οραματιζόμενες μια ευκταία ανατροπή για την κατακρεουργημένη ζωή τους, για της οποίας τη μιζέρια δε φέρουν πάντοτε την ευθύνη.
Οι ήρωες των φιλμ νουάρ αντικατοπτρίζουν μια κοινωνία εμφανώς λαβωμένη από το βαρύ χτύπημα του πολέμου. Αντανακλούν την απουσία της ηθικής ως μορφή αντίρρησης απέναντι στην αξία της εντιμότητας και αμφισβητούν ευθαρσώς την ακεραιότητα και την ευσπλαχνία, καταλογίζοντας τους στοιχεία αδυναμίας και νωθρότητας. Αποπλανούν συχνά αναγκαστικά, αποτασσόμενοι την εγκράτεια που προκύπτει από το αίσθημα της δικαιοσύνης, το οποίο θεωρούν καταχωρημένο στις ατελέσφορες μεθόδους διαφυγής από τη ζοφερή κατάσταση στην οποία έχουν περιέλθει.
Δεν καθηλώνονται, όμως, αγόγγυστα από τη φαιδρότητα. Πολλές φορές αμφιταλαντεύονται, επαμφορτερίζονται όσον αφορά τη δράση τους, ενδόμυχα διαφωνούν με τις επιλογές τους, πιστεύουν ακράδαντα ότι σπιλώνουν την υπόληψή τους. Όμως, τίποτα από όσα πράττουν δεν είναι αναίτιο, αφού βαίνουν νομοτελειακά σε ένα σημείο που όταν φτάσουν δε θα παρέχεται η επιλογή που έχουν τώρα. Οφείλουν να αδράξουν την ευκαιρία, δεν νοούνται ως απερίσκεπτοι, αφού έχουν εξετάσει ενδελεχώς τις περιστάσεις και έχουν αποφανθεί για τον σκοπό των πράξεών τους.
Ήρωες όπως ο Φίλιπ Μάρλοου αποδεικνύουν του λόγου το αληθές. Ο Χάφρεϊ Μπόγκαρτ άφησε εποχή ως ο ετοιμόλογος, απρόσιτος ντετέκτιβ του «Πάθος και Αίμα» όπως και ο στοιχειωμένος Ρόμπερτ Μίτσαμ του «Αμαρτωλοί και Δολοφόνοι», ενώ ιδιαίτερη μνεία αξίζει και στη ρεαλιστικά εκφραστική Ζοάν Κρόφορντ του «Πύρινου Εφιάλτη». Όλοι αρχικά συντεταγμένοι με την αλήθεια και την τιμιότητα, αξίες που στην πορεία τους διαβάλλονται με αποτέλεσμα τον επαναπροσδιορισμό της αντιμετώπισής τους για τη ζωή.
Πως, όμως, μπορούμε να κατακρίνουμε συναισθηματικά παραμορφωμένους ανθρώπους που αντιμετώπισαν τη βαρβαρότητα του πολέμου, την οικονομική επισφάλεια και την απώλεια αγαπημένων προσώπων; Οι πρωταγωνιστές των ταινίων πλάθονται με εξαιρετική ακρίβεια καθώς αντιπροσωπεύουν υπαρκτά πρόσωπα με αντίστοιχες εμπειρίες. Ψυχικά χαρακωμένα άτομα με εφιαλτικές αναμνήσεις σέρνονται σαν φαντάσματα σε άσπλαχνες πόλεις που η ανωνυμία και η πολυκοσμία σφραγίζουν την απομόνωση. Τα φιλμ νουάρ, λοιπόν, βρίθουν ρεαλισμού και πιστής αναπαράστασης της ψυχολογίας των ανθρώπων, αφού εκπορεύονται από την επίδραση μιας σειράς μαρτυρικών γεγονότων.
Φυσικά, το κάπνισμα δεν μπορεί να εξαιρεθεί από το γενικότερο δυστοπικό πεδίο στο οποίο εκτυλίσσονται οι ιστορίες. Μόνιμη συνήθεια με καθολική ευρύτητα όσον αφορά τους μυημένους στον παροξυσμένο κόσμο που απεικονίζουν οι ταινίες. Απαραίτητο στοιχείο, άλλοτε συνοδευτικό ποτών σε ασφυκτικά γεμάτα μπαρ και άλλοτε αγχολυτική δραστηριότητα σε τεταμένες στιγμές άγχους και ανασφάλειας. Η επικράτηση του καπνίσματος στα έργα επιτείνει την αίσθηση εγκλωβισμού και συμβάλλει στον αποπνικτικό χαρακτήρα των γεγονότων που εξελίσσονται μπροστά στα μάτια μας.
Μια βίαιη διαμάχη σταθερά παρουσιάζεται στα φιλμ νουάρ. Το κακό σε διάφορες εκφάνσεις του (διεφθαρμένοι αστυνομικοί, πανούργες γυναίκες, ασύδοτοι ντετέκτιβ) τίθεται αντιμέτωπο με το καλό, το οποίο ενσαρκώνεται από αλύγιστους προασπιστές του που αντιπαρέρχονται σθεναρά την αναισχυντία. Αβροί και αφοσιωμένοι στο καθήκον αστυνόμοι αντιπαραβάλλουν τόλμη και ψυχικό σφρίγος απέναντι στους κυνικούς, ανίερους συναδέλφους τους, καλοπροαίρετοι πολίτες ενώνουν τις δυνάμεις τους με αδιάβρωτους ντετέκτιβ για να καταπολεμήσουν το επιλήψιμο μιας κοινωνίας που απειλητικά βυθίζεται στην καθίζηση των αξιών.
Οι χώροι που διαδραματίζονται τα γεγονότα συνδράμουν στη στοιχειοθέτηση του τοπίου. Μπαρ λιμνασμένα από μοναχικούς, μελαγχολικούς άντρες, βουτηγμένα στον καπνό και στα αγελαία επιφωνήματα, εγκαταλελειμμένες αποθήκες που εκπέμπουν ανατριχίλα, παραμελημένα δωμάτια που αποσυντίθενται χαρίζοντας μια αμυδρή εικόνα στα ενδότερα του ψυχισμού των ενοίκων. Πολυτελείς, αχανείς βίλες με διάχυτη μοναξιά να πλανάται εφιαλτικά, αφιλόξενα εστιατόρια με λαμπρό, σαθρό επικάλυμμα που διακηρύττουν πομπωδώς το ασυμβίβαστο με την πραγματικότητα.
Ο φωτισμός και οι γωνίες λήψης προσθέτουν μια ονειρώδη, ατμοσφαιρική αίσθηση στα έργα. Περιεργάζονται αντιδράσεις προσώπων, παρουσιάζουν τη μεγαλειώδη παρακμή, καταπιάνονται με τη διαστολή της ωμότητας απεικονίζοντας την με συμβολικό, διάτρητο τρόπο. Τοποθετούν τους ήρωες αντιμέτωπους με τους εαυτούς τους, δοκιμάζουν τις αντοχές τους και επικοινωνούν στο θεατή το απαρέγκλιτο της μοίρας τους. Η βεβηλωμένη τους αθωότητα διακρίνεται με ευκολία μπροστά από παγωμένους καθρέπτες ή μια επιβλητική σκίαση που τους καταλαμβάνει πιεστικά.
Το πάθος συνάδει με τη διαταραγμένη, δυσαρμονική τους φύση. Μα αυτό συνήθως απαντάται ως καθαρά σεξουαλικό σκίρτημα, το οποίο εκφράζεται με υπαινιγμούς και διαφαίνεται μέσα από υπόκωφα έντονες συζητήσεις. Αποζητούν μια πρόσκαιρη, φευγαλέα ικανοποίηση γιατί η αναζήτηση μιας ισορροπημένης, υγιούς σχέσης τους πλήγωσε βαθιά, με την ανάμνηση να σπαράζει μέσα τους απονεκρώνοντας τα συναισθήματα, αλλοιώνοντας εμφανώς την εσωτερική τους φυσιογνωμία και αυξάνοντας την καχυποψία απέναντι στις προθέσεις των συντρόφων τους.
Ποιος μπορεί να ξεχάσει τη σαγηνευτική Ρίτα Χέιγουορθ στο ρόλο της Τζίλντα να καθηλώνει με τη λεπτότητα των τρόπων της και με την επιδεξιότητά της στη συγκέντρωση της προσοχής; Πως γίνεται να αποσιωπηθεί η εκπληκτική παρουσία της Τζοάν Μπένετ στη «Γυναίκα της Βιτρίνας» και στη «Σκύλλα»; Ή ακόμα και η εκθαμβωτική Λάνα Τέρνερ όταν ενσάρκωσε την καταπιεσμένη και δολοπλόκα Κόρα Σμίθ του «Ο Ταχυδρόμος Χτυπάει Πάντα Δύο Φορές»; Μερικά μόνο από τα παραδείγματα μοιραίων θηλυκών που αποδείχθηκαν ύπουλα και που για χάρη τους προκλήθηκαν ανείπωτα εγκλήματα…
Οι ήχοι που εντοπίζονται στα έργα κατοχυρώνουν την αντίληψη περί μιας διαρκούς τρομοκρατίας που φαίνεται να συμμερίζονται οι πρωταγωνιστές. Οικτρά τσιρίγματα φρένων, μισάνοιχτες πόρτες που πάλλονται εκφοβιστικά, διαπεραστικοί ήχοι παπουτσιών που κατακτούν απρόσκοπτα άδεια πεζοδρόμια και μουχρωμένους δρόμους ευθυγραμμίζονται με την εντύπωση της εγκατάλειψης και των φρικαλεοτήτων.
Το νουάρ παρομοιάζεται με μια στρεβλή, σκοτεινή εκδοχή του κόσμου όπου βασιλεύει η μοναξιά και η απαισιοδοξία. Μιλά για ζωές που χτίστηκαν με ιδρώτα και κατέρρευσαν απροσδόκητα, προκαλώντας χάος και οργή. Εξετάζει την αποκαθήλωση της πίστης στο ευγενές του χαρακτήρα του ανθρώπου, αφού στην ανθολογία του παρατηρούμε κόσμους καταδυναστευμένους από έκλυτες τάσεις και αποκρουστικές εκφυλότητες. Τι το συναρπαστικό, λοιπόν, εμφανίζουν ιστορίες με τρωτούς, ευτελείς τυχοδιώκτες που εναντιώνονται σε σοβαρούς, νομοταγείς πολίτες; Πως διατηρείται η μαγεία των κεντρικών χαρακτήρων στο πέρασμα των χρόνων;
Η γοητεία τους έγκειται στις αφοπλιστικές ατάκες, στην ατσαλάκωτη εμφάνισή τους όταν κυκλοφορούν στα κοσμοβριθή αστικά παρτέρια, στη στωικότητα με την οποία υπομένουν δίχως να εκδηλώνονται με μελοδραματισμό, στο ότι δεν καταφεύγουν σε εξεζητημένες φράσεις για να εκφραστούν, είναι άμεσοι, αυθεντικοί, αλλά όχι ανυποψίαστοι, για αυτό φροντίζουν να σταθμίζουν τα λόγια των συνομιλητών τους, καθότι αποδέχονται πως έχουν κυλήσει σε έναν ανυπόληπτο, φαύλο κόσμο.
Πρωταγωνιστές μια σπονδυλωτής, αναπόδραστης φυσικής εξέλιξης ή όχι, η στάση τους φανερώνει απροθυμία αποδοχής της μοίρας τους, διέπονται από μια ασυγκράτητη επιθυμία για αντιστροφή της θέσης τους, κραυγάζοντας βουβά την ανάγκη για χειραφέτηση από μια δυστοπική, προδιαγεγραμμένη πορεία. Και για αυτό τους αγαπάμε, αφού αρνούνται να υποστούν μια ολοσχερή και ταπεινωτική ήττα. Η στάση τους συνιστά επαναστατική, απελευθερωτική εξέγερση, προκλητική αντίσταση απέναντι στον πελώριο, πανίσχυρο εχθρό της παράδοσης στον ξεπεσμό.